ΤΟ ΛΑΪΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΓΚΑΘΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Εργασία στο πλαίσιο του 1ου κύκλου σεμιναρίων του Ε.Πα.Μ. Ιούλιος 2012

του Θεμιστοκλή Συμβουλόπουλου

                            

           1.   ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Από το 479 έως το 462 π.Χ.

Αναπαρασταση αρχαίας Αθήνας

Αυτή είναι η χρονική περίοδος, μέσα στην οποία δημιουργήθηκε και ανδρώθηκε ένα αυθεντικό λαϊκό επαναστατικό κίνημα, για την ανατροπή του καθεστώτος των γαιοκτημόνων ευγενών την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας και της εξουσίας του λαού.

Μέσα στα 17 αυτά χρόνια, που δεν φωτίζονται ιδιαίτερα από τους ιστορικούς της εποχής, πρωτεργάτης και ηγέτης του επαναστατικού αυτού λαϊκού κινήματος, έγινε ο Εφιάλτης του Σοφωνίδου, με πιθανό συνεργάτη του τον Αρχέστρατο, για τον οποίο η Ιστορία δεν κάνει καμμία άλλη αναφορά.

Είναι τραγικό και καθ’όλα ύποπτο πως η παγκόσμια ιστορία μπόρεσε να αποκρύψει και να καλύψει κάτω από ένα πέπλο σιωπής, την ύπαρξη αυτού του λαϊκού κινήματος. Αυτό δεν έγινε τυχαία, από έλλειψη επαρκών στοιχείων, αλλά σκόπιμα, γιατί οι οκονομικά και πολιτικά κυρίαρχες τάξεις θέλησαν να αποκρύψουν από τους λαούς το αληθινό πρόσωπο της δημοκρατίας , όσο και τον τρόπο που αυτή γεννήθηκε.

Ο Εφιάλτης του Σοφωνίδου, καμμία σχέση δεν έχει...
με τον γνωστό Εφιάλτη τον Τραχίνιο, που οδήγησε τους Πέρσες στα νώτα των Σπαρτιατών στις Θερμοπύλες, και που έμεινε ως τις μέρες μας ως το συνώνυμο του προδότη. Πρόκειται περί απλής συνωνυμίας.

Ποιός ήταν όμως ο Εφιάλτης του Σοφωνίδου, ο φοβερός αυτός λαϊκός ηγέτης που κατά τον Πλούταρχο:  «ενέπνεε φόβο στους ολιγαρχικούς και ήταν άκαμπτος στην απαίτηση ευθυνών και στην καταδίωξη εκείνων που αδικούσαν τον λαό»;[1]

«Ηταν αδιάφθορος και δίκαιος προς την πολιτεία», λέει ο Αριστοτέλης στην «Αθηναίων Πολιτεία».

«Ηταν φτωχός αλλά αξιοπρεπής και ποτέ δεν δέχτηκε την παραμικρή βοήθεια από τους φίλους του,» λέει ο Διόδωρος.

Για να κατανοήσουμε όμως καλύτερα κάτω από ποιά ιστορικά γεγονότα, δημιουργήθηκαν οι κοινωνικοπολιτικές εκείνες συνθήκες τις οποίες και εκμεταλεύθηκε ο Εφιάλτης, και τι ρόλο έπαιξαν προσωπικότητες όπως ο Σόλων, ο Κλεισθένης, ο Θεμιστοκλής, πρέπει να επιχειρήσουμε μια ιστορική αναδρομή.

                            

                            

                                           2.  ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Α. Η ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΤΟΥ ΣΟΛΩΝΑ

Σόλων ο Αθηναίος

Ο Σόλων, που εκλέχτηκε Αρχων το 594 π.Χ. για την μεταρρύθμιση του πολιτεύματος, κατανόησε αμέσως το μέγεθος και την οξύτητα των προβλημάτων και είδε καθαρά οτι η τραγική κατάσταση των φτωχών αγροτών και των ακτημόνων ήταν μια εκρηκτική ύλη, που είχε σωρευτεί στα θεμέλια της πολιτείας, έτοιμη να εκραγεί. Γι’αυτό αναγκάστηκε να πάρει ριζοσπαστικά μέτρα:

Ακύρωσε τα χρέη στο δημόσιο και τους ιδιώτες, κατάργησε τον δανεισμό με σωματική εγγύηση, απελευθέρωσε όσους είχαν γίνει δούλοι για χρέη και αμνήστευσε ορισμένα αδικήματα, που είχαν στερήσει σε πολίτες τα πολιτικά τους δικαιώματα.

Τα μέτρα αυτά ονομάστηκαν «σεισάχθεια», δηλαδή απελευθέρωση από το βάρος.

Ο Σόλων αναγνώρισε ως πολίτες όλους τους Αθηναίους ιωνικής καταγωγής και τους χώρισε σε τέσσερις κοινωνικές τάξεις, ανάλογα με το ετήσιο εισόδημά τους από την γη. Δύο τάξεις για τους ευγενείς τους «Πεντακοσιομέδιμνους» και τους «Ιππείς» και δύο τάξεις για τον λαό, τους «Ζευγίτες» και τους «Θύτες». Στους Ζευγίτες ανήκαν οι μεσαίου πλούτου Αθηναίοι και στους Θήτες οι φτωχοί και ακτήμονες. Ο καθορισμός της περιουσίας με βάση το ετήσιο εισόδημα που προέρχεται από τη γη, έγινε για να παραμείνει η εξουσία στα χέρια των ευγενών, γιατί αυτοί ήταν οι κάτοχοι της γης.

Στο πολίτευμα του Σόλωνα, μόνον οι Αθηναίοι ιωνικής καταγωγής που ήταν γραμμένοι σε φατρίες, φυλές και γένη θα είχαν πολιτικά δικαιώματα και θα μετείχαν στην Εκλησία του Δήμου. Την κυβερνητική εξουσία θα ασκούσαν οι εννέα άρχοντες, που θα προέρχονταν υποχρεωτικά από την πρώτη τάξη των ευγενών (Πεντακοσιομέδιμνοι) και την εποπτεία του πολιτεύματος θα είχε η βουλή του Αρείου Πάγου, τα μέλη της οποίας ανήκαν και αυτά όλα στην πρώτη τάξη. Με την μεταρρύθμιση του Σόλωνα η πολιτική εξουσία παρέμεινε εξ’ολοκλήρου στα χέρια των μεγάλων γαιοκτημόνων ευγενών.

Η παραχώρηση πολιτικών δικαιωμάτων στους φτωχούς δεν υπαγορεύτηκε από δημοκρατική διάθεση από την μεριά του μεταρρυθμιστή Σόλωνα, αλλά από την ανάγκη να κατευνάσει την εχθρότητα των λαϊκών τάξεων προς τους πλούσιους ευγενείς.

Ο Ορκος στα Δικαστήρια της Ηλιαίας

Εκεί όμως που έδωσε στον λαό την εξουσία, ήταν τα λαϊκά δικαστήρια της Ηλιαίας. Στα δικαστήρια της Ηλιαίας, ο Σόλων όριζε να γίνονται δικαστές όλοι οι Αθηναίοι πολίτες με κλήρο, και ο κάθε πολίτης είχε το δικαίωμα να κινεί δίκες εναντίον οποιουδήποτε, ακόμα και άρχοντα, που έβλαπτε ή αδικούσε ακόμα και δούλο.

Οι αποφάσεις των δικαστηρίων ήταν αμετάκλητες, και αυτό ισχυροποιούσε ακόμα περισσότερο τον λαό. Τον θεσμό των λαϊκών δικαστηρίων δημιούργησε ο Σόλων για την προστασία των πολιτών από ενδεχόμενες αδικίες των αρχόντων. Αυτός ο θεσμός έδινε μεγάλη δύναμη στον λαό γιατί όπως λέει ο Αριστοτέλης:

«Οταν ο λαός γίνεται κύριος της (δικαστικής) ψήφου , γίνεται κύριος του πολιτεύματος» [2]

 Ομως η δικαστική εξουσία που παραχώρησε ο Σόλων στον λαό της εποχής εκείνης, ήταν δώρον άδωρον, διότι για να λειτουργήσει ο θεσμός αυτός, προϋπέθετε άτομα-πολίτες, και τέτοια δεν υπήρχαν την εποχή του Σόλωνα, γιατί ο λαός δεν είχε απαλλαγεί από την ομάδα του γένους του από το οποίο ζητούσε προστασία και δικαιοσύνη.

 Χαρακτηριστική είναι η φράση του Πλούταρχου:

«οίς ουδεμίαν άρχειν έδωκεν αρχήν, αλλά τω συνεκκλησιάζειν και δικάζειν μόνον μετείχον της πολιτείας ό κατ’αρχάς μεν ουδέν, ύστερον δε παμμέγεθες εφάνη.» [3]  

Δηλαδή η παραχώρηση της δικαστικής εξουσίας στον λαό, στην εποχή του Σόλωνα δεν είχε καμμία αξία, γιατί ο λαός δεν ήταν σε θέση να κάνει χρήση αυτού του θεσμού.

Εμελλε όμως τα λαϊκά δικαστήρια της Ηλιαίας, να παίξουν αργότερα αποφασιστικό ρόλο εναντίον της εξουσίας του Αρείου Πάγου και των αρχόντων. Αυτά χρησιμοποίησε ο Εφιάλτης όπως θα δούμε, για να παραλύσει την εξουσία των Αρεοπαγιτών και να επιβάλει την δημοκρατία. Αποτέλεσαν δε την κερκόπορτα από την οποία πέρασε η δημοκρατία.

Το πολίτευμα που δημιούργησε ο Σόλων ήταν ολιγαρχικό-αριστοκρατικό, με συμμετοχή του λαού στην εκλογή και τον έλεγχο των αρχόντων. Ομως τελικά δεν λειτούργησε. Και δεν ήταν δυνατόν να λειτουργήσει από τη στιγμή που άφησε άθικτη την παλιά πολιτικοθρησκευτική οργάνωση του λαού σε φυλές φατρίες και γένη. Δεν έκοψε δηλαδή τον συνδετικό ιστό που ένωνε τα άτομα με τα γένη τους.

Αντίθετα οι αρχηγοί των γενών κατέβαλλαν ιδιαίτερες φροντίδες να κρατούν τα γένη τους ενωμένα, διατηρώντας τους δεσμούς αίματος, τον κοινό αρχηγέτη, τον κοινό θεό, το κοινό κοιμητήριο, και γενικά όλη την οργάνωση της ομάδας, καλλιεργώντας τον φανατισμό στα μέλη τους, που περηφανεύονταν για την καταγωγή τους και ακολουθούσαν πιστά τον αρχηγό του γένους τους στις πολιτικές του επιδιώξεις. (μας θυμίζει κάτι από τα σημερινά κόμματα;)

Γρήγορα ωστόσο οι πολιτικές διαμάχες που ξέσπασαν ανάμεσα στα ισχυρά γένη για την εξουσία και μέσα από συγκρούσεις, φανατισμό, μηχανοραφίες, και συμμαχίες  των ευγενών, είχαν ως αποτέλεσμα να καταλάβει  το 546 π.Χ. την Αθήνα με μισθοφορικό στρατό ο Πεισίστρατος, (άρχοντας των βορειοανατολικών περιοχών της Αττικής με κέντρο την Βραυρώνα) αφοπλίζοντας τους Αθηναίους εξασφαλίζοντας οριστικά την τυραννική του εξουσία. Η τυραννία του Πεισίστρατου έπεσε το 511π.Χ. Με την πτώση της τυραννίας φούντωσε πάλι η διαμάχη των ισχυρών γενών για την εξουσία. Ο Κλεισθένης και ο Ισαγόρας φιλονίκησαν για την εξουσία, όπου επικράτησε ο πρώτος.

Β. Η ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΤΟΥ ΚΛΕΙΣΘΕΝΗ

Κλεισθένης

Ο Κλεισθένης αρχηγός γένους ο ίδιος, είχε κατανοήσει οτι η κυριότερη αιτία που δεν επέτρεψε στο πολίτευμα του Σόλωνα να λειτουργήσει, με αποτέλεσμα την επιβολή της δικτατορίας του Πεισίστρατου, ήταν η πολιτική και θρησκευτική οργάνωση της κοινωνίας σε φυλές, φατρίες και γένη. Τα άτομα έξω από την ομάδα του γένους, δεν είχαν πολιτική οντότητα. Η πολιτική ήταν υπόθεση των αρχηγών των γενών, όπου ο ανταγωνισμός τους για την εξουσία δημιουργούσε ανωμαλία και πολιτική αναστάτωση. Για να αλλάξει η σχέση αυτή, έπρεπε να σπάσει η πολιτικοθρησκευτική ενότητα της ομάδας και να αποκοπούν πολιτικά οι αρχηγοί των γενών από τα μέλη τους.

Ο Κλεισθένης χώρισε την θρησκεία από την πολιτεία, και κατάργησε την πολιτειακή ένταξη των κατοίκων σε φατρίες και γένη. Προχωρά πιο πέρα από τον Σόλωνα και παραχωρεί το δικαίωμα του Αθηναίου πολίτη σε όλους τους κατοίκους της Αττικής, Αθηναίους και μετοίκους, Ιωνες και οργεώνες πλούσιους και φτωχούς, χωρίς καμμιά απολύτως διάκριση. Προχώρησε σε Διοικητική μεταρρύθμιση δημιουργώντας 10 διοικητικά διαμερίσματα ανακατανέμοντας τον πληθυσμό. Η νέα πολιτειακή διαίρεση των κατοίκων της Αττικής, δεν είχε καμμία σχέση με καταγωγή, ή με την προηγούμενη διαίρεση της πολιτείας. Ετσι έσπασε η πολιτική σύνδεση των αρχηγών γενών με τα μέλη τους και δεν μπορούσε να γίνει εκμετάλευση του συγγενικού και θρησκευτικού αισθήματος για πολιτική επιρροή. Απέκοψε τους αρχηγούς των γενών από την πηγή  από την οποία αντλούσαν την δύναμή τους και τους απλούς αθηναίους από την πολιτική κηδεμονία των αρχηγών τους.

Η μεταρρύθμιση του Κλεισθένη δεν απέβλεπε στην κατάργηση του εξουσίας των ευγενών, αλλά στον εκσυγχρονισμό της. Δεν δημιούργησε δικό του πολίτευμα, αλλά έθεσε σε εφαρμογή το πολίτευμα του Σόλωνα βελτιωμένο προς το δημοκρατικότερο.  Εξάλειψε τις αιτίες που δημιουργούσαν τις εμφύλιες διαμάχες για την εξουσία και δημιούργησε ένα καθεστώς ισονομίας και ισηγορίας για όσους ανήκαν στην πρώτη τάξη των ευγενών. Τα προβλήματα της πολιτείας έγιναν υπόθεση όλου του λαού. Η συμμετοχή των απλών πολιτών στην πολιτική, με την θεσμική κατοχύρωση που τους παρείχε το πολίτευμα, τους έδινε πολιτική οντότητα και αίσθημα ελευθερίας. Και με την μεταρρύθμιση του Κλεισθένη το πολίτευμα παρέμεινε ολιγαρχικό-αριστοκρατικό, με ενεργότερο πολιτικό ρόλο των μεσαίων Αθηναίων.

Συνοψίζοντας τις περιόδους των μεταρρυθμίσεων, συμπεραίνουμε οτι ο Σόλων δημιούργησε το θεσμικό πλαίσιο της πολιτικής εξουσίας, και ο Κλεισθένης δημιούργησε τις προϋποθέσεις λειτουργίας των πολιτικών θεσμών. Οι Αθηναίοι, απαλλαγμένοι από την επιρροή και την εξάρτηση του γένους, απέβαλαν την ψυχολογία της ομάδας και απόκτησαν συνείδηση ατόμου-πολίτη. Η δεκαετία που ακολούθησε την μεταρρύθμιση του Κλεισθένη, ήταν μια περίοδος πολιτικής μαθητείας για όλους.

Γ. ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΠΕΡΣΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ

Κυρίαρχο πρόβλημα της εποχής εκείνης, μια δεκαετία μετά την μεταρρύθμιση Κλεισθένη (501 π.Χ.), ήταν η επανάσταση των Ιωνικών πόλεων κατά των Περσών και ο διαφαινόμενος περσικός κίνδυνος για την ίδια την χώρα.

Η πρώτη τάξη διασπάται σε ολιγαρχικούς και δημοκρατικούς. Οι ολιγαρχικοί τάσσονταν κατά του πολέμου με τους Πέρσες (Ιππαρχος) ενώ οι δημοκρατικοί υπέρ της υπεράσπισης των Ιωνικών παραλίων. (Αριστείδης-Θεμιστοκλής-Ξάνθιππος). Η πτώση και η καταστροφή της Μιλήτου (494π.Χ.) συγκλόνισε τους Αθηναίους, και βλέποντας τους Πέρσες να καταλαμβάνουν την μία πόλη μετά την άλλη άρχισαν να ανησυχούν και να εγκαταλείπουν την πολιτική ειρήνης και εφησυχασμού των ολιγαρχικών. Το 493 π.Χ. εκλέγουν άρχοντα τον Θεμιστοκλή, ο οποίος προσανατολίζεται να δημιουργήσει ισχυρό πολεμικό στόλο και να οχυρώσει την Αθήνα.

Το σχέδιο του Θεμιστοκλή δεν πρόλαβε να πραγματοποιηθεί, γιατί την κρίσιμη εκείνη εποχή παρουσιάζεται στην πολιτική σκηνή ο Μιλτιάδης. Οι ολιγαρχικοί χάρηκαν, γιατί τον θεώρησαν ως τον φυσικό ηγέτη τους. Ο Μιλτιάδης διαφώνησε με το σχέδιο του Θεμιστοκλή για στήριξη της άμυνας στον στόλο, και τάχθηκε υπέρ της άμεσης στρατιωτικής προετοιμασίας για την απόκρουση των Περσών στην ξηρά. Οι Αθηναίοι τον εξέλεξαν άρχοντα το 492 π.Χ. και του ανέθεσαν την προετοιμασία του πολέμου. Η εμπιστοσύνη που έδειξαν στις ικανότητές του, αποδείχτηκε σωτήρια για την Αθήνα, αλλά και για την Ελλάδα ολόκληρη, με την περιφανή νίκη στον Μαραθώνα.

Λίγο καιρό μετά τον Μαραθώνα, ο Μιλτιάδης πέθανε από γάγγραινα στο πόδι, και στην πολιτική σκηνή επικρατούν ο Θεμιστοκλής ο Αριστείδης και Ξάνθιππος, που ισχυροποιούν ακόμα περισσότερο τους δημοκρατικούς θεσμούς. Κάποιοι από τους ολιγαρχικούς εξορίστηκαν και έτσι άνοιξε ο δρόμος για την εφαρμογή της πολιτικής του Θεμιστοκλή, που ήθελε να κάνει την Αθήνα την μεγαλύτερη ναυτική δύναμη.

Το σχέδιο του Θεμιστοκλή συνάντησε από την αρχή την αντίδραση των ευγενών. Οι ολιγαρχικοί έβλεπαν στο σχέδιο του Θεμιστοκλή την συνέχεια και την ολοκλήρωση της μεταρρύθμισης του Κλεισθένη. Ενώ εκείνος τους απέκοψε από τα γένη τους, ο Θεμιστοκλής τους απέκοπτε από την πηγή ισχύος τους, την γη, δίνοντας προτεραιότητα στην θάλασσα.

 Με την δημιουργία ισχυρού πολεμικού και εμπορικού στόλου το κέντρο βάρους της οικονομικής και στρατιωτικής ισχύος της Αθήνας, μετατοπιζόταν από την ξηρά στην θάλασσα. Εχει μεγάλη σημασία αυτή η μετατόπιση προς την θάλασσα, γιατί αποτέλεσε την βάση αφύπνισης του αθηναϊκού λαού, να συνειδητοποιήσει την δύναμή του, και συνέδραμε τα μέγιστα στην επερχόμενη εμφάνιση του λαϊκού κινήματος.

Ο Θεμιστοκλής

Ο Θεμιστοκλής ήταν σαν ξένο σώμα μέσα στους κόλπους της άρχουσας τάξης, η οποία τον θεωρούσε κατώτερο στην ευγένεια λόγω της καταγωγής της μητέρας του, που δεν ήταν Αθηναία. Γι’αυτό στηρίχτηκε αποκλειστικά στον λαό. Κέρδισε την εμπιστοσύνη του λαού, γιατί όπως λέει ο Θουκυδίδης, είχε εξαιρετικά φυσικά χαρίσματα που άξιζαν τον θαυμασμό. Πολεμήθηκε και από τους φίλους του δημοκρατικούς (Αριστείδη-Ξάνθιππο), οι οποίοι αποχώρησαν από την δημοκρατική παράταξη και ανταγωνίζονταν ποιος θα καλύψει το πολιτικό κενό που άφησε η εξορία των ολιγαρχικών.

Οι γαιοκτήμονες ευγενείς υποβαθμίζονταν οικονομικά και στρατιωτικά, ενώ αντίθετα αναβαθμιζόταν ο ρόλος του λαού που θα επάνδρωνε τα πλοία και θα αποκτούσε υπεροπλία.

Ο Θεμιστοκλής για να πείσει το ακροατήριό του να δεχτεί το σχέδιο του, προέβαλε τρία ισχυρά επιχειρήματα:

1) Την λύση του επισιτιστικού προβλήματος, καθώς η Αττική γη δεν επαρκούσε για τον επισιτισμό των Αθηναίων, και έπρεπε να προμηθεύονται από ξένες μακρυνές αγορές τα αναγκαία,

2) την ανεπάρκεια του υπάρχοντος πολεμικού στόλου για την απώθηση των Περσών και

3) την αντιμετώπιση της ανεργίας καθώς η ναυπήγηση και η επάνδρωση των πολεμικών και εμπορικών πλοίων θα έδινε εργασία σε όλους τους άνεργους και φτωχούς αγρότες, που δεν επαρκούσαν τα κτήματά τους, ώστε να αποζούν από αυτά.  Επίσης θα αναπτυσσόταν το εμπόριο και η βιοτεχνία.

Με πολλά εμπόδια στην εξεύρεση πόρων το σχέδιο υλοποιήθηκε. Οι Αθηναίοι στην περίπτωση αυτή πήραν μια υπεύθυνη απόφαση που έσωσε την Αθήνα και την Ελλάδα από την δεύτερη εισβολή των Περσών. Η νίκη της Σαλαμίνας ήταν νίκη του στόλου και του Αθηναϊκού λαού. Η δημοτικότητα του Θεμιστοκλή έφτασε στο κατακόρυφο.

Η ναυμαχία της Σαλαμίνας και η νίκη κατά των Περσών το 480 π.Χ. αποτελεί ορόσημο όχι μόνο γιατί η Αθήνα έσωσε για δεύτερη φορά την Ελλάδα, αλλά και γιατί δρομολόγησε σημαντικές πολιτικές εξελίξεις, καθώς η μεν νίκη στον Μαραθώνα ήταν νίκη των ευγενών,αφού ο στρατός που πολέμησε εκεί αποτελούνταν από γόνους, συγγενείς και οπαδούς των ευγενών, καλά προετοιμασμένων σε συνθήκες μάχης, ενώ η νίκη στην Σαλαμίνα ήταν του απλού λαού, καθώς η επάνδρωση του στόλου στηρίχτηκε σε αυτόν.

Δ. ΤΟ ΠΡΑΞΙΚΟΠΗΜΑ ΤΟΥ ΑΡΕΙΟΥ ΠΑΓΟΥ

Η Σαλαμίνα ανέδειξε την πολεμική υπεροχή του ναυτικού, που αναβάθμισε πολιτικά και στρατιωτικά τον απλό λαό, και κλόνισε τα θεμέλια της εξουσίας των ευγενών. Η υπεροχή του στόλου έδινε υπεροχή στον λαό. Η θαλασσοκρατία έδωσε προτεραιότητα στην ναυτιλία το εμπόριο την βιοτεχνία, και αναβάθμισε πολιτικά και κοινωνικά τις λαϊκές τάξεις, ενώ αντίθετα υποβάθμισε την αγροτική οικονομία και τον στρατό ξηράς που αποτελούσαν τη βάση ισχύος των ευγενών.

Ο Αρειος Πάγος, που ήταν φύλακας της εξουσίας των ευγενών, βλέποντας το έδαφος να φεύγει κάτω από τα πόδια του, αποφάσισε να δράσει γρήγορα και αποφασιστικά. Ανέλαβε πραξικοπηματικά την διοίκηση της πολιτείας και προσπάθησε να επιβληθεί στην νέα πραγματικότητα. Ο Αριστοτέλης αναφερόμενος στο πραξικόπημα του Αρείου Πάγου, μας λέει:

«Μετά τους μηδικούς πολέμους πήρε ξανά την εξουσία ο Αρειος Πάγος και διοικούσε την πόλη χωρίς να ζητήσει κανεμός την γνώμη για την ανάληψή της». [4]

Οι ευγενείς κατηγορούσαν τον Θεμιστοκλή γιατί υπέσκαψε τα θεμέλια της κυριαρχίας τους και νόθευσε την καθαρότητα του αριστοκρατικού πολιτεύματος.

Μείωσαν το γόητρο του Θεμιστοκλή, διαδίδοντας πως η επιτυχία της Σαλαμίνας ήταν δική τους υπόθεση, του Αρειου Πάγου, και όχι του Θεμιστοκλή.

Οι ολιγαρχικοί κατανόησαν πως για να αντιμετωπίσουν την νέα πραγματικότητα που δημιουργήθηκε χάρις στον στόλο έπρεπε να μείνουν ενωμένοι. Για τον λόγο αυτό τα μεγάλα και ιστορικά γένη (Αλκμεωνιδών, Φιλαϊδών Κηρύκων) ενώθηκαν μεταξύ τους όχι μόνο πολιτικά αλλά και με δεσμούς συγγενείας. Το 471 π.Χ. κατάφεραν να εξοστρακίσουν τον Θεμιστοκλή προκαλώντας οστρακοφορία ανάμεσα σ’αυτόν και τον Κίμωνα, όπου και πέτυχαν να εξοριστεί ο πρώτος.

Μετά την εξορία του Θεμιστοκλή άνοιξε απρόσκοπτα ο δρόμος για την εξουσία του Αρείου Πάγου με δικτατορικό τρόπο, καταστρηγώντας και το πολίτευμα του Σόλωνα, όσο δε και του Κλεισθένη. Επίσης δεν υπήρχε πιά κανένα εμπόδιο για την φιλία και την συμμαχία Σπάρτης – Αθήνας, αφού η Σπάρτη θεωρείτο ιδεολογική μητέρα όλων των ολιγαρχικών.

Οπώς όμως συμβαίνει με όλες τις εξουσίες που δεν έχουν κοινωνική συναίνεση, οι Αρεοπαγίτες για να επιβληθούν στηρίχτηκαν στον αυταρχισμό την βία και την διαφθορά.

Παρά τις επί μέρους επιτυχίες του, (Αθηναϊκή συμμαχία), το καθεστώς του Αρείου Πάγου ήταν αναχρονιστικό για την νέα πραγματικότητα στην Αθήνα. Η κυριαρχία στην θάλασσα και η ανάπτυξη της ναυτιλίας, του εμπορίου και της βιοτεχνίας, ανέδειξαν νέες κοινωνικές δυνάμεις, που δεν μπορούσαν να εκφραστούν από το δουλοκτητικό καθεστώς των γαιοκτημόνων ευγενών. Οι νέες αυτές δυνάμεις πολύ γρήγορα συνειδητοποίησαν την δύναμή τους και έθεσαν υπό αμφισβήτηση το καθεστώς του Αρείου Πάγου..

3.  ΤΟ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟ ΛΑΪΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΕΦΙΑΛΤΗ ΚΑΙ Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Ο Εφιάλτης του Σοφωνίδου

Μετά τους Περσικούς πολέμους, διαμορφώθηκε μια νέα πραγματικότητα που δεν χωρούσε στα πολιτικά σχήματα του παρελθόντος.  Η Αθήνα ήταν πρώτη ναυτική δύναμη, κάτι που άλλαξε ριζικά την οικονομική και κοινωνική της συγκρότηση. Ο προσανατολισμός της οικονομίας έβγαινε έξω από τα στενά πλαίσια του δουλοκτητικού συστήματος που εκπροσωπούσαν οι γαιοκτήμονες ευγενείς. Η ναυπήγηση και η επάνδρωση εμπορικών και πολεμικών πλοίων έδωσε δουλειά σε χιλιάδες χειρώνακτες Αθηναίους και μικρούς καλλιεργητές που η γη τους δεν επαρκούσε για την κάλυψη των αναγκών των οικογενειών τους. Το εμπόριο και η βιοτεχνία ανθίσανε.  Η μεγάλη κυριαρχία στην θάλασσα και η οικονομική πρόοδος που σημειώθηκε, έδωσαν στον ναυτικό λαό της Αθήνας ένα αίσθημα υπεροχής.

 Ηδη από το 479 π.Χ. τα κατώτερα κονωνικά στρώματα, αυτά που ζούσαν αποκλειστικά από την θάλασσα, καθώς και τα μεσαία που ασχολούνταν με το εμπόριο και την ναυτιλία, άρχισαν να συνειδητοποιούν την δύναμη που τους έδινε ο στόλος. Δεν είναι και λίγο πράγμα να έχεις νικήσει τους Πέρσες. Ετσι ξεκίνησε να ζυμώνεται η ιδέα για την κατάλυση του καθεστώτος, και ταυτόχρονα για πρώτη φορά στην Ιστορία να γεννιέται ένα αυθεντικό λαϊκό επαναστατικό κίνημα. Το κίνημα αυτό, απέβλεπε σε ριζική αλλαγή του καθεστώτος, και όχι απλά στην αφαίρεση της διοίκησης του από τον Αρειο Πάγο, και την επαναφορά του πολιτεύματος του Κλεισθένη.

Ουσιαστικά απαιτούσαν  την πλήρη κατάργηση των κοινωνικών διακρίσεων σε ευγενείς και λαό και την πλήρη εξίσωση όλων των πολιτών. Ετσι, το βασικό πρόταγμα του επαναστατικού λαϊκού κινήματος ήταν η ανατροπή του καθεστώτος των γαιοκτημόνων ευγενών και η εγκαθίδρυση της εξουσίας του λαού. Ηγέτης του κινήματος, έγινε ο Εφιάλτης του Σοφωνίδου, με πιθανό συνεργάτη τον Αρχέστρατο.

Πως έδρασε ο Εφιάλτης; Καταρχήν με λαϊκές συνελεύσεις, μάζευε όλο και περισσότερο τον λαό στις γειτονιές δημιουργώντας εστίες και πυρήνες αμφισβήτησης της εξουσίας του Αρείου Πάγου και των ευγενών.

«Αυξανομένου του πλήθους, λέει ο Αριστοτέλης,  έγινε ηγέτης του λαού ο Εφιάλτης, ο γιος του Σοφωνίδου, ο οποίος εθεωρείτο πατριώτης αδιάφθορος, και επιτέθηκε στην βουλή του Αρείου Πάγου». [5]

Οταν το λαϊκό κίνημα απέκτησε δύναμη, ο Εφιάλτης χρησιμοποίησε τα δικαστήρια της Ηλιαίας που είχε θεσπίσει ο Σόλων, και πέρναγε από αυτά τον έναν μετά τον άλλον τους Αρεοπαγίτες με την κατηγορία της κακοδιαχείρισης.

«Κατά πρώτον εξόντωσε πολλούς από τους Αεροπαγίτες, κινώντας εναντίον τους δίκες σχετικές με την διοίκησή τους». [6]

Οι Αεροπαγίτες και όσοι αδικούσαν τον λαό, έτρεμαν στην σκέψη οτι αργά ή γρήγορα θα πλήρωναν για τις αδικίες τους. Η πρακτική του Εφιάλτη ήταν απλή. Μαζί με τους συντρόφους του μπαίναν στα σπίτια των Αεροπαγιτών, και τους έσερναν ακόμη και με τη βία στα δικαστήρια της Ηλιαίας όπου και είχε προετοιμάσει τους κληρωτούς δικαστές. Οι αποφάσεις των δικαστηρίων ήταν αμετάκλητες, και εφαρμόζανε εκτός από ποινές εξορίας, στέρησης πολιτικών δικαιωμάτων, καθαιρέσεις και ατίμασης, ακόμα και τον θάνατο. Οι κάθε είδους ευγενείς που είχαν να φοβούνται για όποια παρασπονδία τους, ζούσαν συνεχώς με αυτήν την αγωνία, που τους έκανε να μην μπορούν να κοιμηθούν. Μόλις τους έπαιρνε ο ύπνος έβλεπαν τον Εφιάλτη να τους καταδιώκει για να τους τιμωρήσει.

Ετσι επικράτησε μέχρι σήμερα να λέγεται εφιάλτης κάθε τρομακτικό όνειρο, και κάθε τι που καταπιέζει την ψυχή και προκαλεί αγωνία.

Ο Εφιάλτης προετοίμαζε και θέριευε το κίνημα για την ανατροπή του πολιτεύματος, αναζητώντας την κατάλληλη στιγμή για το αποφασιστικό κτύπημα.

Η ευκαιρία αυτή δόθηκε το 462 π.Χ. Τότε είχαν δημιουργηθεί οι κατάλληλες συνθήκες για την κατάλυση της εξουσίας των ευγενών και την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας.

Εκείνη την εποχή οι είλωτες της Σπάρτης είχαν επαναστατήσει ενάντια στο ολιγαρχικό καθεστώς, και είχαν οχυρωθεί στο φρούριο της Ιθώμης. (Γ Μεσσηνιακός Πόλεμος).  Το καθεστώς της δικτατορίας του Αρειου Πάγου στην Αθήνα ανταποκρινόμενο στην έκκληση της συμμάχου Σπάρτης για βοήθεια, στον πόλεμο με τους είλωτες, έστειλε τον Κίμωνα με πολύ στρατό στην Μεσσηνία.

Αντίθετα, ο στόλος που υποστήριζε το κίνημα βρισκόταν αγκυροβολημένος στον Πειραιά, και δεν ήταν όπως συνήθως διασκορπισμένος σε διάφορες ναυτικές εκστρατείες. Αυτή τη στιγμή επέλεξε ο Εφιάλτης και μαζί με τον Αρχέστρατο, κάλεσαν τον λαό της Αθήνας και του Πειραιά σε παλλαϊκή συγκέντρωση, στην πιο ιστορική συνεδρίαση της Εκκλησίας του Δήμου, και του ζήτησαν με πρόταση που έκαναν από κοινού να καταλύσει την εξουσία των ευγενών, και να αναλάβει ο ίδιος ο λαός την κυβερνητική εξουσία.

Αρχέστρατος

«Ετσι το 462 π.Χ., επί άρχοντος Κόνωνος, ο Εφιάλτης και ο Αρχέστρατος, μαζί με όλο τον λαό της Αθήνας και του Πειραιά, αφαίρεσαν από την Βουλή του Αρείου Πάγου -  όπως μας πληροφορεί ο Αριστοτέλης – όλες τις πολιτικές εξουσίες που είχε για την προστασία του πολιτεύματος και άλλες από αυτές παραχώρησαν στην Βουλή των πεντακοσίων και άλλες στο λαό και τα δικαστήρια»[7]

Οι ολιγαρχικοί βλέποντας τον λαό ενωμένο και αποφασισμένο να επιβάλει την θέλησή του, δεν πρόβαλαν καμμία αντίσταση. Η επανάσταση επικράτησε αναίμακτα, γιατί το σύνολο σχεδόν του στρατού των ευγενών που θα μπορούσε να προβάλει αντίσταση, βρισκόταν με τον Κίμωνα στην Μεσσηνία. Οι ολιγαρχικοί καταριόταν τον Σόλωνα, ότι επίτηδες είχε θεσπίσει την συμμετοχή του λαού στην Εκκλησία του Δήμου και τα δικαστήρια, για να καταλάβει ο λαός την εξουσία. Ο Αριστοτέλης απάντώντας σε αυτούς αναφέρει ότι:

«Η δημοκρατία που εγκαθίδρυσε ο Εφιάλτης δεν οφείλετε σε πρόθεση του Σόλωνα, ΄πως τον κατηγορούν μερικοί, επειδή

παραχώρησε εξουσίες στον λαό, αλλά μάλλον σε συμπτωματικά γεγονότα: Ο λαός δηλαδή, που έγινε αίτιος κατά τους περσικούς πολέμους μαγάλης ναυτικής νίκης(Σαλαμίνα), απέκτησε συνείδηση της ισχύος του, και ακολούθησε ηγέτες που αντιπολιτεύονταν την εξουσία των πλουσίων ευγενών. Γιατί είναι φανερό πως ο Σόλων παραχώρησε στον λαό τόσα μόνα δικαιώματα, όσα η άκρα ανάγκη του επέβαλε. Το να εκλέγει δηλαδή τους άρχοντες και να ζητά από αυτούς ευθύνες- γιατί αν και αυτών των δικαιωμάτων στερείται ο λαός, φυσικό είναι να είναι δούλος και εχθρός της πολιτείας. Αλλά όλες τις εξουσίες τις παραχώρησε στους πλούσιους ευγενείς.» [8]

Η μόνη ελπίδα των ολιγαρχικών ήταν η επάνοδος του Κίμωνα. Οταν εσπευσμένα ο Κίμων επέστρεψε στην Αθήνα, αφήνοντας μέρος του στρατού του για βοήθεια στους Σπαρτιάτες, όχι μόνο δεν μπόρεσε να σώσει την κατάσταση, αλλά το μόνο που κατόρθωσε ήταν να καταδικαστεί σε εξορία ως «φιλολάκων και εχθρός του λαού.»

Το 462 π.Χ. γεννήθηκε η δημοκρατία τόσο σαν πολίτευμα όσο και σαν λέξη.

Το πολίτευμα που εγκαθιδρύθηκε από τον Εφιάλτη και τον Αρχέστρατο ήταν η ανάθεση της πολιτικής εξουσίας στους ίδιους τους πολίτες, ώστε να ασκούν την κυβερνητική εξουσία άμεσα και όχι δια αντιπροσώπων τους. Ονομάστηκε δημοκρατία, γιατί ακριβώς η λέξη αυτή σημαίνει την εξουσία των πολιτών.

Σύνθετη λέξη «Δήμος» και «Κράτος.» Η λέξη κράτος σήμαινε  ισχύ και εξουσία. Η λέξη Δήμος είχε δύο έννοιες , μία κοινωνική και μία πολιτική. Στην κοινωνική της έννοια σήμαινε τον λαό σε αντιδιαστολή με την άρχουσα τάξη των ευγενών, ενώ στην πολιτική σήμαινε το σύνολο των πολιτών που είχαν πολιτικά δικαιώματα.

Στην δημοκρατία που εγκαθίδρυσαν ο Εφιάλτης και ο Αρχέστρατος οι δύο έννοιες της λέξης δήμος ταυτίστηκαν, γιατί καταργήθηκε η διάκριση σε ευγενείς και λαό και όλοι οι Αθηναίοι όλων των κοινωνικών τάξεων απέκτησαν τα ίδια πολιτικά δικαώματα. Η λέξη «δημοκρατία» δεν προϋπήρξε σαν έννοια ή ιδέα του πολιτεύματος της δημοκρατίας. Γεννήθηκε ταυτόχρονα με το πολίτευμα αυτό, για να το εκφράσει με τρόπο αυθεντικό.

Η δημοκρατία που επέβαλε το λαϊκό κίνημα  το 462 π.Χ. ήταν η εξουσία όλων των πολιτών και όχι μόνο των πολιτών μιας ορισμένης κοινωνικής τάξης. Δεν αποτελούσε συνέχεια και ολοκλήρωση του πολιτεύματος του Κλεισθένη, αλλά υπέρβαση του και επαναστατική τομή. Καταργήθηκε η εξουσία τόσο των αρχόντων όσο και του Αρείου Πάγου, και όλες οι εξουσίες παραχωρήθηκαν στον λαό. Ολες οι δικαιοδοσίες της προηγούμενης εξουσίας, η δημοκρατία της αναθέτει στην Συνέλευση των Πολιτών, που αποτελεί και το ανώτατο πολιτειακό όργανο. Ο Εφιάλτης, δεν κατάργησε ούτε τις τάξεις που είχε θεσπίσει ο Σόλων, ούτε την ατομική ιδιοκτησία των ευγενών, άλλαξε όμως τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που απέρρεαν από την περιουσιακή κατάσταση.της κάθε τάξης. Μοίρασε τα δικαιώματα εξ’ίσου σ’όλους τους πολίτες και διατήρησε την ανισότητα ως προς τις υποχρεώσεις. Τα οικονομικά βάρη τα επωμίστηκαν υποχρεωτικά οι πλούσιες τάξεις.

Ο Εφιάλτης στην παντοδυναμία του χρήματος αντέταξε την παντοδυναμία του λαού. Η συγκέντρωση όλων των εξουσιών στην Συνέλευση των πολιτών απέκλειε κάθε δυνατότητα εξαγοράς συνειδήσεων, και διαφθοράς. Πως να εξαγοράσεις έναν ολόκληρο λαό!

Ο κάθε πολίτης εκπροσωπούσε μόνο τον εαυτό του και ήταν υπεύθυνος ατομικά απέναντι στην πολιτεία. Κόμματα και πολτικές παρατάξεις δεν υπήρχαν, στην βάση της λογικής ότι κάθε μορφή εκπροσώπησης, αναιρεί την πολιτική ελευθερία, που είναι η βασικότερη αρχή της δημοκρατίας.

Αυτή την δημοκρατία επέβαλε ο Εφιάλτης, και γι’αυτό επέσυρε την οργή και το μίσος των ολιγαρχικών ευγενών, που δεν αναγνώρισαν ποτέ την δημοκρατία και επεδίωξαν με όλα τα μέσα την ανατροπή της.

Τον Εφιάλτη τον καταδίκασαν όχι μόνο σε φυσική εξόντωση αλλά και σε αιώνια σιωπή. Πριν κλείσει χρόνος από την κατάλυση της εξουσίας τους τον δολοφόνησαν άγρια μέσα στη νύχτα, και έκτοτε δεν έκαναν καμμία αναφορά στο όνομά του. Δεν συγχώρεσαν ποτέ τον Εφιάλτη, γιατί διέπραξε την μεγαλύτερη ιεροσυλία όλων των εποχών. Αφαίρεσε το σκήπτρο και τα θέμιστα (νόμους/θεσμούς) από τους ευγενείς, που τους τα είχαν εμπιστευθεί οι ίδιοι οι θεοί, και τα παρέδωσε στον χύδην όχλο.

Στόχος όμως δεν ήταν ο Εφιάλτης αλλά η δημοκρατία. Οι αριστοκράτες συγγραφείς της εποχής εκείνης είδαν την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας σαν μια ιστορική  παρένθεση, που γρήγορα θα έκλεινε με την ανατροπή της. Γι’αυτό δεν ανέφεραν τίποτα για τον Εφιάλτη και την δημοκρατία. Δεν έπρεπε να μαθευτεί ότι η ιστορία έκανε ένα παράτολμο πείραμα.

Το ιστορικό αυτό πείραμα, δηλαδή η λειτουργία της δημοκρατίας κράτησε εκατόν σαράντα χρόνια. (462-322 π.Χ.). Το 404 π.Χ. η δημοκρατία κατελύθη από το καθεστώς των Τριάκοντα τυράνων, και ξαναλειτούργησε αργότερα, με διαφορετικό τρόπο. Αυτή η περίοδος όπου λειτούργησε η δημοκρατία θεωρήθηκε και θεωρείται μέχρι σήμερα ως η λαμπρότερη περίοδος της ανθρώπινης ιστορίας.

Μία κατά μέτωπο επίθεση κατά της δημοκρατίας ήταν αδιανόητη, όχι μόνο για τους τότε επικριτές της αλλά και για τους νεότερους. Οι αριστοκράτες συγγραφείς άρχισαν από τον 5οπ.Χ. αιώνα αλλά κυρίως τον 4ο, μια προσπάθεια διαστρέβλωσης και αλλοίωσης της δημοκρατίας, αλλά και του τρόπου που αυτή επιτεύχθηκε.  

                        4.  ΤΙ ΚΑΤΕΓΡΑΨΕ Η ΕΠΙΣΗΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Οι όποιες αναφορές των ιστορικών για τον Εφιάλτη και τα ιστορικά γεγονότα της εποχής του, αλλά και οι ερμηνείες τους για αυτά, προσπαθούν είτε να μειώσουν την προσωπικότητά του,  είτε να υποβαθμίσουν την επαναστατική τομή που συνέβη στην πολιτική ζωή των Αθηναίων, είτε να αποπροσανατολίσουν, είτε να αναφερθούν λακωνικά και φευγαλέα. Αρκούν μερικά στοιχεία της επίσημης καταγραφής από συγγραφείς και ιστορικούς εκείνης της περιόδου και όχι μόνο, και του τρόπου που αυτά προσεγγίστηκαν και αποτυπώθηκαν, για του λόγου το αληθές.

ο Αριστοτέλης

Ο Αριστοτέλης στην «Αθηναίων Πολιτεία», ενώ αναφέρεται στην αλλαγή του πολιτεύματος και την κατάλυση της εξουσίας του Αρείου Πάγου από τον Εφιάλτη και τον Αρχέστρατο, την εκλαμβάνει ως μεταρρύθμιση,  και όχι σαν αποτέλεσμα της βούλησης όλου του λαού της Αθήνας μέσω του επαναστατικού λαϊκού κινήματος. Φέρει μάλιστα αναμεμειγμένο και τον Θεμιστοκλή, παρασυρόμενος ίσως από τις διαδόσεις που κυκλοφορούσαν οι ολιγαρχικοί, οι οποίοι έψαχναν αφορμή να εξοντώσου τότε τον Θεμιστοκλή αλλά και να μειώσουν την προσωπικότητά του

«Στην μεταρρύθμιση αυτή- λέει ο Αριστοτέλης,- είχε συνεργάτη τον Θεμιστοκλή, ο οποίος ανήκε μεν στον Αρειο Πάγο, αλλά επρόκειτο να δικαστεί για συννενοήσεις με τους Μήδους. Θέλοντας ο Θεμιστοκλής να καταλυθεί η βουλή του Αρείου Πάγου, στον μεν Εφιάλτη είπε ότι επρόκειτο να τον συλλάβουν, στους δε Αρεοπαγίτες ότι θα τους υποδείξει μερικούς που συνωμοτούν κατά του πολιτεύματος.  Και συνεχίζοντας ο Αριστοτέλης λέει πως ο Θεμιστοκλής οδήγησε (τους Αεροπαγίτες) στο μέρος όπου βρισκόταν ο Εφιάλτηςκαι για να τους υποδείξει τους ομονοούντες με εκείνον, μίλησε ζωηρά μαζί τους». [9]

Ο Αριστοτέλης τα μπερδεύει όμως με τις χρονολογίες και παραγνωρίζει το γεγονός ότι όταν ο Εφιάλτης κατέλυσε την εξουσία του Αρείου Πάγου μαζί με τον λαό, ο Θεμιστοκλής ήταν εξόριστος. Αν ο Θεμιστοκλής είχε με οποιονδήποτε τρόπο συνεργήσει στο κίνημα για την κατάλυση της εξουσίας Αρείου Πάγου και την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας, μετά την επιτυχή έκβαση του κινήματος, δεν θα είχε λόγο να παραμένει εξόριστος, αλλά είναι βέβαιο ότι θα επέστρεφε πανηγυρικά στην Αθήνα, για να θέσει τον εαυτό του και τις ικανότητές του στην υπηρεσία της δημοκρατίας.Το ότι παρέμεινε εξόριστος και μετά την πτώση του Αρείου Πάγου, δείχνει πως ήταν αντίθετος στο κίνημα για την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας, και θα επεδίωκε ίσως την επαναφορά του πολιτεύματος του Κλεισθένη.

 Ο Αριστοτέλης επιχειρεί να μειώσει και την προσωπικότητα του Εφιάλτη, λέγοντας ότι πίσω απ’αυτόν ήταν ο Θεμιστοκλής, όπως αργότερα ο Πλούταρχος θα πει οτι πίσω απ’αυτόν βρισκόταν ο Περικλής.

Οι ιστορικοί της εποχής εκείνης των οποίων σώζονται τα έργα, Ηρόδοτος και Θουκυδίδης, αποσιώπησαν πλήρως το επαναστατικό κίνημα,  και την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας.Ούτε οι νεώτεροι ιστορικοί κάλυψαν αυτό το κενό. Η εικοσαετία 480-460 π.Χ. η πιο πλούσια σε ιστορικά πολιτικά γεγονότα παραμένει ανεξερεύνητη.

Για παράδειγμα, μόλις μαθεύτηκε η επανάσταση του Εφιάλτη και η εγκαθίδρυση της δημοκρατίας στην Αθήνα, η πρώτη ενέργεια της Σπάρτης ήταν να διώξει τον αθηναϊκό στρατό που είχε αφήσει πίσω του ο Κίμωνας (όταν είχε γυρίσει εσπευσμένα στην Αθήνα), γιατί φοβήθηκε μήπως ενωθεί με τους επαναστάτες της Ιθώμης, εναντίον της. Ενδιαφέρον έχει η αναφορά του Θουκυδίδη στο συγκεκριμένο περιστατικό:

ο Θουκυδίδης

«Οι Λακεδαιμόνιοι, γράφει ο Θουκυδίδης, αφού δεν έπεφτε το φρούριο με τις επιθέσεις,φοβήθηκαν την τόλμη και την νεωτεροποιΐα των Αθηναίων και επειδή συνάμα τους θεωρούσαν αλλόφυλους, φοβήθηκαν μήπως αν μείνουν, παρασυρθούν από τους πολιορκούμενους της Ιθώμης και κάνουν κανένα πραξικόπημα και τους έδιωξαν, μόνους αυτούς από όλους τους συμμάχους, δεν φανέρωσαν όμως την υποψία τους, λέγοντας μόνο πως δεν τους χρειάζονται άλλο.» [10]

Αυτή είναι και η μόνη αναφορά του ιστορικού Θουκυδίδη στα ιστορικά γεγονότα της Αθήνας που άλλαξαν τον ρού της ιστορίας. Με μία μόνο φράση-«δείσαντες των Αθηναίων το τολμηρόν και την νεωτεροποιΐαν» καλύπτει ιστορικά το λαϊκό κίνημα του Εφιάλτη, την κατάλυση της εξουσίας των ευγενών και την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας, την οποία αποκαλεί νεωτεροποιΐα, δηλαδή καινούργιο θεσμό.

Πόσο πιο λακωνικά θα μπορούσε να περιγράψει ο μεγάλος ιστορικός μια τόσο σημαντική αλλαγή στα πολιτικά πράγματα της της Αθήνας;

Ο Θουκυδίδης, παρ’όλο που περιγράφει στην ιστορία του τα γεγονότα της πεντηκοταετίας 480-430 π.Χ., δεν αναφέρει τίποτα για τις πολιτικές μεταβολές που συνέβησαν στην Αθήνα από το 480 ως το 460 π.Χ. και που ακριβώς αυτές οι πολιτικές μεταβολές ήταν η αιτία του μικρού και μεγάλου πελοπονησιακών πολέμων, οι οποίοι και αποτελούν το αντικείμενο της ιστορίας του.

Να σημειώσουμε εδώ, ότι ο Θουκυδίδης ευγενής και ο ίδιος, ανήκε στους ολιγαρχικούς. Η εχθρική του στάση απέναντι στην δημοκρατία του Εφιάλτη, απέφερε και τον εξοστρακισμό του από την πόλη των Αθηνών. Ο ίδιος βρήκε φιλοξενία στην Σπάρτη, όπου από τις γραμμές των Σπαρτιατών εξιστόρησε τα γεγονότα του πελλοπονησιακού πολέμου. Γι’αυτό ο προσεκτικός ερευνητής, θα διαπιστώσει οτι ο Θουκυδίδης καθόλου αντικειμενικός δεν ήταν ως προς την εξιστόρησή του, και μεροληπτεί  υπέρ των Σπαρτιατών.

Πως να μην συμπεράνει λοιπόν κανείς, ότι η αποσιώπησή του Θουκυδίδη στις πολιτικές μεταβολές της εικοσαετίας 480-460 π.Χ. και η σχεδόν ανύπαρκτη αναφορά του στο λαϊκό κίνημα του Εφιάλτη και την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας στην Αθήνα – την οποία και εκφυλίζει ονομάζοντάς την νεωτεροποιΐα – δεν ήταν επιμελώς μεθοδευμένη;

Η μαγαλύτερη όμως παραποίηση της αλήθειας όσον αφορά την δημοκρατία, άρχισε από την στιγμή που την ταύτισαν με το δημοκρατικό κόμμα.

Η συνειδητή αποσιώπηση των πολιτικών γεγονότων και μεταβολών της περιόδου   480-460 π.Χ. δημιούργησε μια σκοπούμενη περαιτέρω σύγχυση, που βοήθησε τους ιστορικούς να συνδέσουν την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας από τον Εφιάλτη και το λαϊκό κίνημα,  με τον Περικλή και το αριστοκρατικό καθεστώς ισονομίας και ισηγορίας του Κλεισθένη, του οποίου δήθεν αποτελεί συνέχεια και ολοκλήρωση.

Πρέπει να κάνουμε κατανοητό ότι τόσο το ολιγαρχικό όσο και το δημοκρατικό κόμμα ανήκαν και τα δυό τους στους πλούσιους ευγενείς. Εκπροσωπούσαν τις δύο πολιτικές τάξεις μέσα στην άρχουσα τάξη των ευγενών. Οι ολιγαρχικοί ήθελαν την κατάλυση του καθεστώτος ισονομίας και ισηγορίας του Κλεισθένη, την αφαίρεση πολιτικών δικαιωμάτων από τον λαό και την επιβολή ολιγαρχικού καθεστώτος. Οι δημοκρατικοί ήταν υπέρ του καθεστώτος ισονομίας και ισηγορίας του Κλεισθένη με συμμετοχή του λαού στην εκλογή και τον έλεγχο των αρχόντων.

Το λαϊκό κίνημα του Εφιάλτη παρουσιάζεται σαν κρίση στις σχέσεις των δύο κομμάτων, σαν κομματική αντιδικία, και η εγκαθίδρυση της δημοκρατίας σαν μια μικροβελτίωση, που έγινε στο καθεστώς από το δημοκρατικό κόμμα, όταν αυτό ήρθε στην εξουσία κάτω από την καθοδήγηση του Εφιάλτη. Στην Ιστορία του Ελληνικού Εθνους, διαβάζουμε:

«Η κρίση μεταξύ αριστοκρατικών και δημοκρατικών, που είχε για χρόνια αποσοβηθεί, τελικά εκδηλώθηκε το 462 π.Χ. την εποχή που ο Κίμων με τους 4000 διαλεχτούς Αθηναίους οπλίτες βρισκόταν στην Πελοπόνησο. Τότε γενόμενος του δήμου προστάτης Εφιάλτης του Σοφωνίδου...επί Κόνωνος άρχοντος, αφαίρεσε από την βουλή του Αρείου Πάγου που ήταν η της πολιτείας φυλακή, κατά τον Αριστοτέλη, τις πολιτικές αρμοδιότητες. Η ενέργεια αυτή που οδήγησε στην τελείωση της αθηναϊκής δημοκρατίας, ήταν οριστική, και όσο και αν προσπάθησε ο Κίμων μετά την επιστροφή του να μεταπείσει τον δήμο να την αναιρέσει, δεν το κατόρθωσε. Η απουσία του Κίμωνος ήταν μοιραία, γιατί ο δήμος εύκολα πείστηκε – είχε ήδη προετοιμασθεί από χρόνια να ψηφίσει την μεταρρύθμιση που πρότεινε ο Εφιάλτης μαζί με κάποιον άλλον Αθηναίο τελείως άγνωστο τον Αρχέστρατο.» [11]

Επίσης η προσπάθεια να παρουσιάσουν τον Εφιάλτη σαν αρχηγό του δημοκρατικού κόμματος, φαίνεται να είναι τεχνητή. Ο αρχηγός του δημοκρατικού κόμματος, ο διάδοχος του Σόλωνα του Κλεισθένη και του Θεμιστοκλή, έπρεπε να ανήκει στους πλούσιους ευγενείς και να είναι από γνωστή οικογένεια. Ο Εφιάλτης ήταν φτωχός και άσημος και ήταν άγνωστη η καταγωγή του, καθώς και ο δήμος όπου κατοικούσε. Ο πατέρας του ο Σοφωνίδης, ήταν τελείως άγνωστος, και έγινε γνωστός μόνο γιατί ήταν ο πατέρας του Εφιάλτη.

Μερικοί ιστορικοί προσπάθησαν να καλύψουν αυτή την αντίφαση λέγοντας πως ο Εφιάλτης καταγόταν από γνωστή και εύπορη οικογένεια, που φτώχυνε όταν αυτός ασχολήθηκε με την πολιτική:

«Η πενία του Εφιάλτη, σε συνάρτηση με την μεγάλη παιδεία που μνημονεύεται ότι είχε, οδήγησε νεότερους ιστορικούς στο συμπέρασμα ότι η οικογένειά του, αν και παλαιότερα εύπορη, είχε χάσει την περιουσία της όταν εκείνος πολιτεύτηκε.» [12]

Αφού δεν μπόρεσαν να θεμελιώσουν με σιγουρια την καταγωγή του Εφιάλτη, προσπάθησαν να τον παρουσιάσουν ως σαν συνεργάτη του Θεμιστοκλή:

« Η μεταρρύθμιαη του 462 π.χ. θεωρήθηκε τόσο πολύ ως φυσική συνέπεια της πολιτικής γραμμής του Θεμιστοκλή, ώστε χωρίς την ελάχιστη αμφιβολία ο Αριστοτέλης πίστεψε ότι και πάλι βρέθηκε στην πόλη ο δαιμόνιος πολιτικός και ότι υπήρξε ένας από τους δύο πρωτεργάτες της αλλαγής.» [13]

Η άποψη όμως που κυριάρχησε μέχρι σήμερα, όσο και αν φαίνεται χοντροκομμένη, είναι αυτή που αναφέρει ο Πλούταρχος, ότι δηλαδή ο Εφιάλτης ήταν συνεργάτης του Περικλή.

«Ο Περικλής  λέει ο Πλούταρχος  ασχολιόταν με τις σπουδαίες υποθέσεις, εχειρίζετο δε τα άλλα ζητήματα αναθέτοντάς τα σε στους φίλους και σε άλλους ρήτορες. Ενας απ’αυτους αναφέρουν οτι ήταν και ο Εφιάλτης, ο οποίος κατέλυσε την εξουσία του Αρείου Πάγου.  Και αλλού:  Γι’αυτό ο Περικλής όταν απόκτησε μεγάλη πολιτική δύναμη, στράφηκε εναντίον του Αρείου Πάγου, ώστε να αφαιρεθούν από αυτόν οι περισσότερες δικαιοδοσίες, από τον Εφιάλτη». [14]

Επειδή δεν πείθει η άποψη ότι ο Εφιάλτης ήταν βοηθός του Περικλή, βρήκαν πιο κομψή διατύπωση, ότι ο Περικλής ήταν συναρχηγός του δημοκρατικού κόμματος.

« Με την εξορία του Κίμωνα η αριστοκρατική παράταξη έχασε ξαφνικά τον αρχηγό της χωρίς την δυνατότητα, όπως φαίνεται να τον αντικαταστήσει, ενώ οι δημοκρατικοί διέθεταν την ίδια εποχή δύο σπουδαίους ηγέτες: τον Εφιάλτη τον αρχηγό της παράταξής τους και τον Περικλή. Η δολοφονία του Εφιάλτη, τον ίδιο εκείνο χρόνο, άφησε ανοιχτό τον δρόμο στον Περικλή για την ανάληψη της αρχηγίας των δημοκρατικών.» [15]

Εκείνο που θέλουν να αποκρύψουν, και που γι’αυτό καταβάλουν όλες αυτές τις προσπάθειες , είναι η χειραφέτηση του λαού. Ο Εφιάλτης δικαιώθηκε που εμπιστεύθηκε στον λαό το δικαίωμα να αυτοκυβερνηθεί. Ο αθηναϊκός λαός ρίχτηκε με πάθος στην πρακτική εμπειρία της ελευθερίας και μεγαλούργησε. Αυτό όμως δεν έπρεπε να το μάθουν οι λαοί,  γι’αυτό οι κυρίαρχες τάξεις και οι συγγραφείς τους φρόντισαν να αλλοιώσουν την ουσία της δημοκρατίας και της ελευθερίας και να αποκρύψουν τον τρόπο με τον οποίο αυτές λειτούργησαν στην πράξη.

Ο Εφιάλτης και το λαϊκό κίνημα για την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας ξεχάστηκαν. Ο Περικλής παραμένει μέχρι σήμερα ως η μεγαλύτερη πολιτική φυσιογνωμία της ανθρωπότητας. Ο αθηναϊκός λαός μας λένε, μεγαλούργησε κατά την εποχή του Περικλή, όχι γιατί ήταν ελεύθερος, αλλά γιατί είχε τον Περικλή ηγέτη. 

ο Περικλής

«Το 461 π.Χ. ο Περικλής, γίνεται αρχηγός της δημοκρατικής παράταξης μετά την δολοφονία του Εφιάλτη. Εκτός από τα σπάνια χαρίσματα που διέθετε ο Περικλής, στην πολιτική του σταδιοδρομία τον βοήθησε και η καταγωγή του (γένος Αλκμεωνιδών)... Αλλά και ο πολύς κόσμος έβλεπε στο πρόσωπό του τον φυσικό διάδοχο του Κλεισθένη...Η αρχαία Ελλάς ανέδειξε πολλούς μεγάλους ανθρώπους. Κανείς όμως δεν συνδυάζει τα χαρίσματα του Περικλέους, που υπήρξε πραγματικά μοναδικός, γι’αυτό εξ’άλλου με το όνομά του χαρακτηρίστηκε η λαμπρότερη και δημιουργικότερη εποχή της αρχαιότητας, ο πέμπτος αιώνας.» [16]

Η ταύτιση της δημοκρατίας με τον Περικλή και το δημοκρατικό κόμμα, δεν είναι η πραγματική αλήθεια και αλλοιώνει την ουσία της δημοκρατίας. Ο Περικλής ήταν ένας άξιος πολίτης της δημοκρατίας, που σεβάστηκε τους δημοκρατικούς θεσμούς και έθεσε τις πολιτικές και στρατιωτικές του ικανότητες στην υπηρεσία της πατρίδος του. Δεν ήταν όμως ο υπεύθυνος για την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας στην Αθήνα.

Ο Θουκυδίδης, που αποσιώπησε τελείως τον Εφιάλτη και την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας, προσπαθεί αυτοδιαψευόμενος πολλές φορές, να μας πείσει πως το πολίτευμα κατ’όνομα μόνο ήταν δημοκρατία, ενώ στην ουσία κυβερνούσε κατά τρόπο μοναρχικό ο Περικλής.

«Ο Θουκυδίδης,  γράφει η Cl.Mosse,  δεν κρύβει τον θαυμασμό του για για τον Περικλή, και έτσι δεν είναι πάντα εύκολο, όταν αναφέρει ένα λόγο του μεγάλου στρατηγού, να ξέρουμε τι είναι αυθεντικό και τι αποτελεί δική του προσθήκη. Αποτελεί έτσι έκπληξη για μας το ότι ο ιστορικός χαρακτηρίζει μοναρχική, του πρώτου ανδρός αρχή, την εξουσία του Περικλή, στο πρόσωπο του οποίου εμείς δικαιλογημένα βλέπουμε το σύμβολο της αθηναϊκής δημοκρτατίας. [17]

Αν ο Περικλής είχε τόση εξουσία –σχεδόν μονάρχη τον αποκαλεί ο Θουκυδίδης,- ποιός θα τολμούσε τότε ακριβώς στις παραμονές του πελοπονησιακού πολέμου, να περάσει από λαϊκό δικαστήριο τους φίλους του και την γυναίκα του Ασπασία;  Και ενώ τους φίλους του δεν κατάφερε να τους σώσει, για την Ασπασία έκλαιγε σαν μικρό παιδάκι στο δικαστήριο και θερμοπαρακαλούσε τους δικαστές που ήταν άνθρωποι του λαού, να τον λυπηθούν και να μην την καταδικάσουν.

Αν ο Περικλής είχε την εξουσία, θα τον τιμωρούσαν με βαρύτατο πρόστιμο και θα τον καθαιρούσαν από στρατηγό, την στιγμή μάλιστα που τον είχαν τόσο πολύ ανάγκη; Ο μύθος του Περικλή δεν πλάστηκε τότε που ζούσε ο ίδιος, γι’αυτό και δεν απόλαυσε την δόξα του. Πλάστηκε εκ των υστέρων και αποσκοπούσε στην ταύτιση της δημοκρατίας με πρόσωπα και κόμματα, ώστε να αλλοιωθεί η ουσία της.

Η προσπάθεια αλλοίωσης της δημοκρατικής εμπειρίας, είναι η βαθύτερη αιτία που κρατά το επαναστατικό λαϊκό κίνημα του Εφιάλτη και την δημοκρατία 2500 χρόνια τώρα στην σιωπή.

Κι όμως την εποχή εκείνη η δόξα για την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας είχε αποδοθεί σε αυτόν που του ανήκε: τον Εφιάλτη. Ο ιστορικός των Αλεξανδρινών χρόνων Ιδομενέας ο Λαμψακινός, αναφέρει ότι ήταν τόσο μεγάλη η φήμη και η δόξα του Εφιάλτη, ώστε προκάλεσε τον φθόνο του Περικλή, τον οποίο κατηγορεί ότι ενέχεται στην δολοφονία του τελευταίου.

Ο Πλούταρχος απαντάει στα λεγόμενα του Ιδομενέα λέγοντας:

«Πως λοιπόν να πιστέψει κανείς στον Ιδομενέα, ο οποίος κατηγορεί τον Περικλή ότι τάχα από ζηλοτυπία και φθόνο της δόξας του δολοφόνησε τον δημοκρατικό ηγέτη Εφιάλτη, που ήταν φίλος και συνεργάτης του; Δε γνωρίζω από που τα συμπέρανε αυτά ο Ιδομενέας και εκτόξευσε χολή εναντίον του ανδρός, ο οποίος ίσως δεν ήταν σε όλα ανεπίληπτος, είχε όμως ευγενή χαρακτήρα και φιλότιμη ψυχή, όπου κανένα δεν φυτρώνει πάθος τόσο ωμό και θηριώδες.» [18]

                                                 5.  ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η «Αθηναίων Πολιτεία» του Αριστοτέλη, είναι  η κυριότερη πηγή για την εξαγωγή συμπερασμάτων αφού από εκεί αντλήθηκαν τα περισσότερα στοιχεία για την πολιτειακή και πολιτική ζωή των Αθηναίων, άρα και για τον Εφιάλτη και το κίνημά του, (αν και η αναφορά του είναι περιορισμένη) Παρέμενε όμως απωλεσθείσα έως το 1891, όταν στο Λονδίνο αναγγέλθηκε οτι μεταξύ δέσμης παπύρων, άγνωστο πως και πότε εισαχθέντων στο Βρετανικό μουσείο ανευρέθη η Αθηναίων Πολιτεία του Αριστοτέλη. Αναγνωρίσθηκε σαν αυθεντικό, και μετά από λίγες εβδομάδες εκδόθηκε από τον  Κενυον. Αντιλαμβάνεται κανείς λοιπόν ότι όλη η ιστορία για τον Εφιάλτη και το λαϊκό κίνημα βρισκόταν στο σκοτάδι μέχρι τις αρχές του 19^ου αιώνα.

Ακόμα όμως και μετά την ανεύρεση της Αθηναίων Πολιτείας το φώς που έπεσε  στην περίοδο που ο Εφιάλτης έδρασε και επαναστάτησε ενάντια στο καθεστώς των ευγενών, παραμένει ανεπαρκές.

Ο Εφιάλτης αποτελεί μοναδικό φαινόμενο πολιτικού που απελευθέρωσε τον λαό και του εμπιστεύθηκε την ελευθερία του. Η εγκαθίδρυση της δημοκρατίας αποτελεί την μεγαλύτερη προσφορά του Εφιάλτη και του κινήματος στην ανθρωπότητα.

Για πρώτη φορά η δημοκρατική ελευθερία προσδιοριζόταν σαν συμμετοχή όλων των πολιτών στην εξουσία και όχι σαν προστασία από την ίδια την εξουσία.

«Είναι φανερό γράφει η Jac de Romilly  γιατί αυτή η δημοκρατική ελευθερία, στην πανηγυρική της κυριαρχία, ήταν καινούργια και επρόκειτο να μείνει για πάντα πρωτότυπη. Εξ’άλλου αν ο ορισμός φαίνεται να περιορίζει την ελευθερία σε ένα είδος ακραίας, ακονισμένης αλλά και λεπτής αιχμής, είναι καιρός να ανακαλύψουμε μαζί με τους συγχρόνους μας αυτό που ακτινοβολούσε γύρω από εκείνη την αιχμή. Γιατί το αθηναϊκό αίσθημα της ελευθερίας δεν περιοριζόταν στο μεγάλο αυτό αξίωμα της κυριαρχίας του πολίτη. Από την στιγμή που τέθηκε αυτή η αρχή, η ελευθερία εγκαταστάθηκε κυρίαρχη, καλύπτοντας στην πραγματικότητα ολόκληρη την αθηναϊκή ζωή. Αυτό είναι εκείνο που δεν αργούν να αποκαλύψουν τα κείμενα για την εποχή εκείνη, σαν ξαφνικά οι πιο διαφορετικές πραγματικότητες να στρέφονται προς τον ήλιο, για να διαπεραστούν από τις ακτίνες του»._  [19]

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Η βασική πηγή της εργασίας προέρχεται από το βιβλίο  «Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΟΥ ΕΦΙΑΛΤΗ» (Η εξουσία των πολιτών) του συγγραφέα Χρήστου Ρήγα. (Εκδ. Ελευσίς)

[1]    Πλούταρχος: Βίος Περικλή. Εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλου 1954   

[2].   Αριστοτέλης: Αθηναίων Πολιτεία ΙΧ εκδ.Ι. Ζαχαρόπουλου 1939                                                 

[3]    Πλούταρχος: Βίος Σόλωνα.  Εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλου,1955

[4]    Αριστοτέλης: Αθηναίων Πολιτεία, ΧΧIIIL. Εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλου,1939

[5]    Αριστοτέλης: Αθηναίων Πολιτεία, ΧΧV.  Εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλου,1939

[6]    Αριστοτέλης: Αθηναίων Πολιτεία, ΧΧV.  Εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλου,1939

[7]    Αριστοτέλης: Αθηναίων Πολιτεία, ΧΧV.  Εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλου,1939

[8]    Αριστοτέλης: Πολιτικά  ΙΙ 1274 α. Εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλου, 1939

[9]    Αριστοτέλης: Αθηναίων Πολιτεία, ΧΧV.  Εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλου,1939

[10]  Θουκυδίδης:  Α 102. Εκδ. Γκοβόστη, 1962

[11]  Ιστορία του Ελληνικού Εθνους Γ’, σελ.54. Εκδοτική Αθηνών, 1970

[12]  Ιστορία του Ελληνικού Εθνους Γ’, σελ.54. Εκδοτική Αθηνών, 1970

[13]  Ιστορία του Ελληνικού Εθνους Γ’, σελ.56. Εκδοτική Αθηνών, 1970

[14]  Πλούταρχος: Βίος Περικλή. Εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλου 1954

[15]  Ιστορία του Ελληνικού Εθνους Γ’, σελ.56. Εκδοτική Αθηνών, 1970

[16]  Ιστορία του Ελληνικού Εθνους Γ’, σελ.59. Εκδοτική Αθηνών, 1970

[17]  Cl. Mose:  Ιστπρία μιας δημοκρατίας, σελ.39. Εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., 1988

[18]  Πλούταρχος: Βίος Περικλή. Εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλου 1954

[19]  Jac. Romilly: Η αρχαία Ελλάδα σε αναζήτηση της ελευθερίας. Σελ.106-108.                 Εκδ. Το Αστυ, 1992

Συμβουλόπουλος Θεμιστοκλής   Ιούλιος 2012